από τη Στέλλα Φαρμάκη
Υπ. Διδάκτορα Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας & Φιλολογίας ΕΚΠΑ
Καθηγήτρια Ιταλικής Γλώσσας & Πολιτισμού
Η Ελλάδα αποτελούσε ανέκαθεν για την Ευρώπη το λίκνο του πολιτισμού και κατ’ επέκταση παράδειγμα προς μίμηση, καθώς οι ευρωπαίοι συναρπάζονταν από το μυστήριο που τύλιγε την Ελλάδα και τον πολιτισμό της, δείχνοντας πάντα ενδιαφέρον για την ελληνική γλώσσα, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και εν γένει την κλασική αρχαιότητα.
Ιδιαίτερα κατά την περίοδο του 18ου αιώνα αλλά και στις αρχές του 19ου τόσο η Ελλάδα όσο και ο ελληνικός πολιτισμός βρέθηκαν στο επίκεντρο του ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος. Ο θαυμασμός για την κλασική Ελλάδα, την κλασική παιδεία, αλλά και ο μύθος που περιέβαλλε το Βυζάντιο θα ωθήσουν πλήθος ξένων ταξιδιωτών να μεταβούν στην Ελλάδα προκειμένου να έρθουν σε επαφή με τον πολιτισμό της.
Με αυτό τον τρόπο ξεκινά το φιλελληνικό κίνημα στις ευρωπαϊκές χώρες κατά τον 19ο αιώνα. Οι ευρωπαίοι θα επιδείξουν μια στάση αλληλεγγύης απέναντι στον επαναστατημένο ελληνικό λαό, συμμετέχοντας μάλιστα πολλοί από αυτούς ενεργά στην ελληνική Επανάσταση είτε ως εθελοντές, είτε στηρίζοντας οικονομικά τον αγώνα, ενώ άλλοι δημοσιεύοντας ανοιχτά την άποψή τους σε κείμενα εφημερίδων ή ακόμα και μέσα από το λογοτεχνικό τους έργο, προσπαθώντας να αφυπνίσουν την εθνική συνείδηση των ευρωπαϊκών λαών αλλά και των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων εν γένει υπέρ της ελληνικής προσπάθειας για εθνική ανεξαρτησία.
Το φιλελληνικό κίνημα θα βρει πολλούς οπαδούς στη γειτονική Ιταλία και αυτό διότι την περίοδο που οι Έλληνες επαναστάτες πολεμούσαν για την εθνική τους ανεξαρτησία, οι Ιταλοί βίωναν μια αντίστοιχη «περίοδο τυραννίας», καθώς βρίσκονταν κάτω από την αυστριακή ηγεμονία. Εκεί έγκειται και η βασική διαφορά τους έναντι των υπολοίπων φιλελλήνων της περιόδου, οι οποίοι συμμερίζονταν το δράμα της Ελλάδας, χωρίς όμως οι ίδιοι να υφίστανται ξενική κυριαρχία.
Οι Ιταλοί λόγιοι της περιόδου εκείνης, συγγραφείς, ποιητές, αλλά και καλλιτέχνες θα προσπαθούν με κάθε τρόπο να πείσουν τους συμπατριώτες τους να ακολουθήσουν το παράδειγμα της επαναστατημένης Ελλάδας και να ξεσηκώνουν τον ιταλικό λαό μέσα από τα έργα τους (λογοτεχνικά/ καλλιτεχνικά) προς μία κατεύθυνση όμοια με εκείνη της Ελλάδας. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε ορισμένους από τους σημαντικότερους φιλέλληνες Ιταλούς ζωγράφους – γλύπτες:
Η φιλελληνική παραγωγή σε επίπεδο καλλιτεχνικό ξεκινά με την εξέχουσα φιγούρα του Francesco Hayez. Ως εραστής της ιστορίας ο Hayez, θα επηρεαστεί φανερά εκείνη την περίοδο τόσο από την Ιστορία της αναγεννήσεως της Ελλάδας με αφήγηση των γεγονότων από το 1740 έως το 1824 του συγγραφέα και περιηγητή François Ugo Pouqueville όσο και από τον Ιταλό λογοτέχνη και μεταφραστή Giovanni Berchet.
Γι’ αυτό το λόγο και θα στραφεί στην πατριωτική, ιστορική ζωγραφική και θα καταπιαστεί με θέματα τα οποία διακρίνονται για τον έντονα φιλελληνικό χαρακτήρα τους. Το 1831 ο Hayez θα ολοκληρώσει τον πίνακα με τίτλο Οι Πρόσφυγες της Πάργας (I Profughi di Parga) ένα από τα σημαντικότερα έργα για την καριέρα του.
Η Ελλάδα και οι ήρωες της θα γοητεύσουν και τον ζωγράφο Filippo Marsigli (1790-1863). Ο Marsigli, μεταξύ 1836 και 1839 θα προβεί στη σύνθεση ενός πίνακα με τίτλο Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη και οποίος θα παρουσιαστεί στην ζωγραφική Έκθεση της Νάπολης το 1839.
Εκτός από τους Ιταλούς ζωγράφους, το θέμα της Ελληνικής Επανάστασης θα εμπνεύσει και την ιταλική γλυπτική με κυριότερο εκπρόσωπο τον Benedetto Civiletti.
Επηρεασμένος βαθύτατα από την ελληνική Επανάσταση και τους ήρωες αυτής, ο Civiletti θα συνθέσει ένα γλυπτό με τίτλο Τα αδέλφια Κανάρη (I Fratelli Canaris).
Οι Έλληνες, όπως ο Κωνσταντίνος Κανάρης, γίνονται παράδειγμα προς μίμηση για τους επίσης κατακτημένους Ιταλούς, οι οποίοι ζώντας σε ένα καθεστώς λογοκρισίας, αποφασίζουν να γράψουν για εκείνους και να τους αναπαραστήσουν προκειμένου να εκφράσουν τη δική τους ανάγκη για ελευθερία και δημιουργία ενιαίου κράτους.
Εξέχουσα προσωπικότητα με έντονη φιλελληνική παραγωγή αποτελεί και ο Ιταλός ζωγράφος Ludovico Lipparini (1800 – 1856). Στη δεκαετία του 1830 ο Lipparini θα επηρεαστεί από το γενικότερο κλίμα της εποχής αλλά και από τον φίλο του FrancescoHayez στρέφοντας το ενδιαφέρον του προς μια θεματολογία η οποία εμπνεόταν καθαρά από ιστορικά γεγονότα τα οποία λάμβαναν χώρα εκείνο το χρονικό διάστημα, μέσα από τα οποία αναδυόταν μία έντονη αγάπη από μέρος του καλλιτέχνη προς το πρόσωπο όλων εκείνων των λαών που υπέφεραν κάτω από την αυταρχική διακυβέρνηση ξένων δυνάμεων, όπως ήταν η Ελλάδα, πασχίζοντας με κάθε τρόπο να υψώσουν το ανάστημά τους προκειμένου να κερδίσουν το ύψιστο αγαθό της ελευθερίας.
Ο Lipparini από το 1834 και για δυο δεκαετίες καταπιαστεί με την απεικόνιση γεγονότων και προσώπων – ηρώων από την Ελληνική Επανάσταση. Γι’ αυτή του την καλλιτεχνική παραγωγή, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Όθωνα, θα τιμηθεί από την Ελλάδα η οποία θα τον ανακηρύξει επίσημο μέλος της νεοϊδρυθείσας Ακαδημίας Καλών Τεχνών στην Αθήνα.
Όπως προκύπτει από τα ανωτέρω, ο ελληνικός Αγώνας για ελευθερία και αποτίναξη του ξένου ζυγού θα αποτελέσει το κυρίαρχο εκείνο μοτίβο πάνω στο οποίο θα στηριχτούν οι εκπρόσωποι της ζωγραφικής ιστορικού περιεχομένου αλλά και της γλυπτικής στην Ιταλία αλλά και σε πολλές χώρες της Ευρώπης, ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα. Μοτίβο, το οποίο θα παραμείνει στο επίκεντρο της καλλιτεχνικής παραγωγής για περισσότερα από τριάντα χρόνια.