Γιατί "κοιτάζουμε" αυτό το μέρος του κόσμου σαν μία ενότητα;
Είναι μόνο θέμα γλώσσας;
Έλα να γνωρίσουμε καλύτερα την ισπανόφωνη Αμερική.
Αρχικά, ο χώρος που εξετάζουμε είναι η αμερικανική ήπειρος από το Μεξικό και κάτω.
Για το χώρο αυτόν, ως ενότητα, έχουν δοθεί κατά καιρούς διάφοροι όροι, από τους οποίους κάποιους χρησιμοποιούμε και στα ελληνικά.
América del Sur & América Central (Νότια & Κεντρική Αμερική), Mesoamérica (Μεσοαμερική), Iberoamérica (Ιβηροαμερική), Latinoamérica/América Latina (Λατινική Αμερική), Hispanoamérica (Ισπανοαμερική), Indoamérica (Ινδοαμερική)...
Όλοι οι παραπάνω όροι έχουν προκύψει σε βάθος χρόνου από ανθρώπους που ήθελαν να αναφερθούν στο σύνολο των χωρών του γεωγραφικού χώρου από το Μεξικό μέχρι την Παταγονία. Οι χώρες που περιλαμβάνονται σε αυτόν τον τόπο είναι:
Ισπανόφωνες ηπειρωτικές:
México, Guatemala, Honduras, El Salvador, Nicaragua, Costa Rica, Panamá, Colombia, Venezuela, Perú, Ecuador, Bolivia, Paraguay, Uruguay, Chile, Argentina.
Μη ισπανόφωνες ηπειρωτικές:
Belize, Guyana, Suriname, Γαλλική Guyane, Brasil.
Ισπανόφωνες Νησιωτικές:
Cuba, Puerto Rico, República Dominicana.
Μη ισπανόφωνες Νησιωτικές:
Jamaica, Haïtí, Bermudas, Bahamas, Barbados, Virgin Islands, etc.
Από την παραπάνω κατάταξη διαπιστώνουμε ότι όλα τα κράτη του χώρου αυτού δε μιλούν την ίδια γλώσσα. Από τους προαναφερθέντες όρους, λοιπόν, η Hispanoamérica μπορεί να περιγράψει βάσιμα τις ισπανόφωνες χώρες, ενώ ο όρος Iberoamérica, εκ της Ιβηρικής Χερσονήσου, μπορεί να συμπεριλάβει και τη Βραζιλία, που μιλά πορτογαλικά. Ωστόσο, και οι δύο αυτοί όροι δίνουν έμφαση στην επικρατούσα, κοινή γλώσσα, χωρίς να κάνουν αναφορά στις τεράστιες πληθυσμιακές μάζες των ιθαγενών της Αμερικής.
Ο όρος Indoamérica, που δεν χρησιμοποιείται ευρέως, έχει ακριβώς το αντίθετο βάρος: προέκυψε από την ανάγκη να τονιστεί το εντόπιο υπόβαθρο της Αμερικής, που συνίσταται από το σύνολο των ιθαγενών πολιτισμών.
Ο όρος Latinoamérica, από την άλλη, κάνει λόγο για μια ευρύτερη πολιτισμική ενότητα, που περιλαμβάνει όλες τις χώρες "λατινογενούς/ρομανικής" κουλτούρας: τις ισπανόφωνες, τη Βραζιλία, αλλά και τη Γαλλική Guyane και τις γαλλόφωνες χώρες της Καραϊβικής. Γεωγραφικά και πάλι αποκλείει τις μη λατινόφωνες χώρες, όπως πχ το ολλανδικό Suriname, τα βρετανικά Guyana, Belize, Jamaica κ.ά. νησιά της Καραϊβικής.
Οι όροι América del Sur, América Central, Mesoamérica είναι καθαρά γεωγραφικοί και δεν αποτυπώνουν πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι είναι οι πιο ουδέτεροι, εύχρηστοι και χωρίς εθνικό/πολιτικό βάρος.
Όμως ποιοί είναι οι λόγοι που μας οδηγούν να εξετάζουμε την Λατινική ή Κεντρική & Νότια Αμερική σαν ένα αδιαίρετο σύνολο;
1. Λόγοι Ιστορικοί
Η ιστορική σύνδεση και κοινή πορεία στη Λατινική Αμερική είναι σαν τον ομφάλιο λώρο που ενώνει τις χώρες μεταξύ τους.
Η ιστορία του χώρου που εξετάζουμε χωρίζεται σε δύο σημαντικές περιόδους: την προκολομβιανή (precolombina) και τη μετακολομβιανή (poscolombina).
Η πρώτη εκτείνεται από αρκετές χιλιάδες χρόνια π.Χ. μέχρι την άφιξη του Χριστόφορου Κολόμβου στο Δυτικό Ημισφαίριο το 1492.
Η μετακολομβιανή περίοδος μπορεί να χωριστεί σε τέσσερις σημαντικές εποχές, που ποικίλλουν σε διάρκεια ανάλογα με τη χώρα.
Οι μετακολομβιανές φάσεις είναι κατά μέσο όρο οι ακόλουθες:
(1) Κατάκτηση και Αποικισμός (1492–1542)
(2) Αποικιακή κυριαρχία (1542–1810)
(3) Αγώνας για πολιτική ανεξαρτησία (1810–24)
(4) Πολιτικά ανεξάρτητες οντότητες (1824 έως σήμερα).
Η τελευταία φάση, της ύπαρξης πλέον ανεξάρτητων κρατών, ξεκινά με τη συνθηκολόγηση του ισπανικού στρατού στη Νότια Αμερική το 1824. Όμως βέβαια δεν έγινε όλη η Λατινική Αμερική ανεξάρτητη εκείνη τη χρονιά. Η Αϊτή το έκανε το 1804, η Βραζιλία το 1822 και η Κούβα δεν ανεξαρτητοποιήθηκε μέχρι το 1898.
Αντίστοιχες χρονολογικές διαφοροποιήσεις συναντάμε και στις προηγούμενες ιστορικές φάσεις, δεν παύουν όμως να κινούνται στο ίδιο πλαίσιο με μικρές σχετικά αποκλίσεις.
Η ιστορική πορεία, λοιπόν, είναι αναμφίβολα ο κοινός παρονομαστής των χωρών της Λατινικής Αμερικής.
2. Λόγοι Πολιτικοί
Από πολιτική άποψη, επίσημα όλες οι χώρες της Λατινικής Αμερικής έχουν μια δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης. Σήμερα οι λαοί της, με εξαίρεση το Puerto Rico, αποτελούν πολιτικά είκοσι ανεξάρτητες δημοκρατίες.
Από τα τέσσερα πειράματα μοναρχίας, μόνο εκείνο της Βραζιλίας δεν τελείωσε με τον βίαιο θάνατο του μονάρχη.
Στην Αϊτή, ο βασιλιάς Jean Jacques Dessalines δολοφονήθηκε το 1806 και δεκατέσσερα χρόνια αργότερα ο διάδοχός του, Henri Christophe, αυτοκτόνησε.
Στο Μεξικό έγιναν δύο μοναρχικές απόπειρες: ο Ιτουρμπίντε πυροβολήθηκε το 1824 και ο Μαξιμιλιανός το 1867. Μόνο ο Δον Πέδρο, που εκδιώχθηκε από τη Βραζιλία το 1889, πέθανε στο Παρίσι δύο χρόνια αργότερα.
Η μοναρχία δεν ήταν ποτέ δημοφιλής στη Λατινική Αμερική.
3. Λόγοι Οικονομικοί
Η παραγωγή φυσικών πόρων και η οικονομία γενικότερα ποικίλλει από περιοχή σε περιοχή, ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος, υψόμετρο και γεωγραφία.
Σε γενικές γραμμές, μπορεί να ειπωθεί ότι οι είκοσι χώρες εξακολουθούν να είναι κυρίως παραγωγοί πρώτων υλών, παρά τα προγράμματα εκβιομηχάνισης στην Αργεντινή, το Μεξικό, τη Βραζιλία, τη Χιλή και την Κολομβία. Ολόκληρη η περιοχή της Κεντρικής & Νότιας Αμερικής χαρακτηρίζεται ως "αναπτυσσόμενη" (ευφημισμός για το"υποανάπτυκτη"), γιατί το μέσο ετήσιο εισόδημα ανά άτομο είναι περίπου 2.5008 $, λιγότερο από το ένα δέκατο των Ηνωμένων Πολιτειών.
Υπάρχει μάλιστα ένα ρητό που λέει «Ο Λατινοαμερικανός είναι ένας ζητιάνος που κάθεται σε ένα χρυσό παγκάκι". Αποδοσμένη με την δέουσα υπερβολή, η φράση αναφέρεται στη βάσιμη διαπίστωση ότι ο μέσος Λατινοαμερικανός έχει εξαιρετικά χαμηλό εισόδημα, συχνά στο όριο της φτώχειας, παρόλο που ζει σε χώρες δυνητικά πολύ πλούσιες (βάσει πρώτων υλών).
Ένας κοινός τόπος είναι επίσης οι τεράστιες αντιθέσεις. Εν γένει, οι ισπανοαμερικανικές χώρες έχουν πληθυσμό που αποτελείται από μια μικρή μειοψηφία εξαιρετικά εύπορων ανθρώπων, αδιάφορων για τις ανάγκες της πατρίδας τους και μια συντριπτική πλειοψηφία άπορων πολιτών, δυσαρεστημένων και αποφασισμένων να βελτιώσουν την τύχη τους με οποιονδήποτε εφικτό τρόπο.
Η ταχεία στροφή στην οικονομία του εμπορίου και στις ιδιωτικοποιήσεις
της δεκαετίας του 1990 έχει ευνοήσει την πλούσια τάξη αλλά έχει επηρεάσει αρνητικά την ευημερία της πλειοψηφίας του πληθυσμού, έχει υποβαθμίσει τις δημόσιες υπηρεσίες
και έχει αυξήσει τις κοινωνικές και διαφυλετικές εντάσεις, πυροδοτώντας έντονες έως βίαιες διαμαρτυρίες από τους διάφορους εργασιακούς κλάδους.
Λόγω της μεγάλης πίεσης που προκαλεί η συνεχής αύξηση του πληθυσμού, το σημερινό γενικευμένο αίτημα στρέφεται στην εκβιομηχάνιση και την αναδιανομή του πλούτου. Για πολλούς πολίτες, οι επείγουσες ανάγκες πρέπει να καλυφθούν βραχυπρόθεσμα, ακόμη και με προσωρινή θυσία ορισμένων ατομικών ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ο μέσος Λατινοαμερικανός έχει βαρεθεί να ακούει υποσχέσεις που δεν εκπληρώνονται, δεν είναι διατεθειμένος να περιμένει στωικά αυτό το μακρινό καλύτερο "αύριο" και θέλει για τον εαυτό του και για τα παιδιά τους ένα καλύτερο βιοτικό επίπεδο το συντομότερο δυνατόν.
4. Λόγοι Κοινωνικοί - Ψυχολογικοί
Το κοινωνιολογικό πλέγμα της περιοχής είναι πολυδιάστατο.
Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού έχει κάποια ιβηρική καταγωγή, δηλαδή με αμεσότερη ή εμμεσότερη σχέση με την Ισπανία ή την Πορτογαλία. Σε ορισμένες χώρες, όπως το México, η Guatemala, το Ecuador, το Perú και η Bolivia, οι πολίτες αυτόχθονης καταγωγής πλειοψηφούν.
Η ιθαγενής πολιτιστική κληρονομιά, είτε εξ αίματος είτε σε συνειδησιακό -ψυχολογικό επίπεδο, είναι η σταθερά όλων των πολιτών.
Στην κοινωνιολογική εικόνα της ιβηρικής-ιθαγενούς βάσης πρέπει να προστεθούν και άλλα εθνοτικά στοιχεία , τα οποία αλλάζουν από περιοχή σε περιοχή. Σε Ουρουγουάη, Αργεντινή και Βραζιλία κατοικούν εκατομμύρια απόγονοι Ιταλών μεταναστών. Στο νότο της Βραζιλίας και στη Χιλή υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες Λατινοαμερικανοί γερμανικής καταγωγής. Σε μικρότερο βαθμό, ζουν σε διάφορες γωνιές της Λατινικής Αμερικής Γάλλοι, Άγγλοι, Εβραίοι, Άραβες, Σλάβοι, Ιρλανδοί, Κινέζοι, Ιάπωνες και Κορεάτες στην κοντινή ή μακρινή καταγωγή. Μιλάμε λοιπόν για ένα ενδιαφέρον, ολοζώντανο μωσαϊκό επιρροών από διάφορες κουλτούρες.
Από την ιστορική περίοδο της αποικιακής διακυβέρνησης, που διήρκεσε πάνω-κάτω τρεις αιώνες, έχουμε κληρονομήσει την εξής ορολογία, που εδράζεται σε φυλετική διαφοροποίηση:
Peninsulares (γεννημένοι στην Ιβηρική Χερσόνησο)
Criollos (ιβηρικής καταγωγής γεννημένοι στην Αμερική)
Mestizos (μεικτής καταγωγής, λευκού με ιθαγενή)
Indígenas (ιθαγενείς)
Mulatos (απόγονοι λευκού με μαύρο άτομο)
Zambos (απόγονοι μαύρου με ιθαγενή) κ.ά.
Την εποχή της αποικιοκρατίας, οι διάφορες φυλετικές βαθμίδες καθόριζαν τη μοίρα του ανθρώπου, τα δικαιώματά του και φυσικά τη σκληρή εκμετάλλευση ορισμένων βαθμίδων από άλλες.
Η παραπάνω κατάταξη της μείξης των εθνικών καταβολών ασφαλώς δεν υφίσταται επίσημα σήμερα, θεωρείται παρωχημένη και πολιτικά μη ορθή. Ωστόσο, η ουσιαστική αλήθεια είναι πως ακόμα και στις μέρες μας η ισότητα δεν είναι πλήρης. Όλοι οι πολίτες έχουν θεωρητικά ίσα δικαιώματα, όχι όμως και ίσες ευκαιρίες. Στο συλλογικό ασυνείδητο, ακόμα δυστυχώς γίνονται διακρίσεις με βάση τα φυλετικά χαρακτηριστικά.
Όλες οι παραπάνω καταβολές, καθώς και η ανάλογη ζύμωση ανάμεσά τους, έχουν δώσει στους Λατινοαμερικανούς ορισμένα ψυχικά χαρακτηριστικά και κοινά στοιχεία κουλτούρας.
Έχουμε επίγνωση, στο σημείο αυτό, πως ό,τι ακολουθεί αποτελεί μία γενίκευση και πρέπει να αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη και κριτική ματιά.
Σε σύγκριση με τους Αγγλοσάξονες γείτονες στο Βορρά, οι Λατινοαμερικανοί είναι λιγότερο ενωμένοι, αλλά πιο παθιασμένοι και ενδιαφέρονται για την οικογένεια. Απόρροια πιθανότατα της μακρινής ιβηρικής επιρροής είναι η έντονη ατομική συνείδηση.
Ο Λατινοαμερικανός είναι άνθρωπος ανήσυχος, συχνά ανικανοποίητος, μιλά και χειρονομεί έντονα και αισθάνεται επίσης έντονα. Έχει, ακόμα, έντονη ανησυχία για την κοινωνική αντίληψη, κατα το "τί θα πει ο κόσμος".
Άλλα κοινά στοιχεία που διέπουν το άτομο και το κοινωνικό σύνολο είναι η οικογενειοκρατία, η πατριαρχεία, αλλά και η συνείδηση τόσο της "μικρής πατρίδας", που είναι το εκάστοτε κράτος, όσο και της "μεγάλης πατρίδας", που είναι όλη η ισπανόφωνη Αμερική.
5. Λόγοι Γεωγραφικοί
Η γεωγραφία της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής είναι από τα πιο συναρπαστικά χαρακτηριστικά της και έχει σαφέστατα επηρεάσει τον τρόπο σκέψης και δράσης των κατοίκων της. Στη φύση του τόπου αυτού όλα υπάρχουν στην υπερβολή: ποταμοί τόσο φαρδιοί που μοιάζουν με μπράτσα θάλασσας, δάση τόσο απέραντα που διεγείρουν τη φαντασία και βουνά τόσο ψηλά που μοιάζουν να τείνουν στο άπειρο.
Ακολουθούν τα κυριότερα χαρακτηριστικά της μοναδικής αυτής γης.
Α. Οι χώρες της Κεντρικής Αμερικής έχουν, σε μια σχετικά μικρή έκταση, έναν απίθανο αριθμό ηφαιστείων: 37 στη Guatemala, 20 στο San Salvador, 19 στη Nicaragua, 61 Costa Rica. Πολυάριθμα από αυτά είναι ενεργά, παράγουν μεγάλη μάζα λάβας, πολλά έχουν θεοποιηθεί από αρχαίων χρόνων μέχρι και σήμερα, όλα είναι απαράμιλλης ομορφιάς.
Β. Οι χώρες της ισπανόφωνης Νότιας Αμερικής ονομάζονται και países andinos, δηλαδή χώρες των Άνδεων, γιατί αυτή η μοναδική οροσειρά, η μακρύτερη στον πλανήτη, που προκαλεί δέος, τις διαμορφώνει σε πολλαπλά επίπεδα: επικοινωνιών, οικονομίας, κοινωνικής συνοχής κλπ. Άλλοι τις θεωρούν ευλογία και άλλοι κατάρα. Είναι και τα δυο.
Γ. Οι χώρες των Άνδεων, αλλά και της Κεντρικής Αμερικής, χαρακτηρίζονται από τρία βασικά είδη γεωγραφικής ταυτότητας: costa (ακτή, είτε προς την πλευρά του Ειρηνικού που βρίσκονται οι περισσότερες, είτε στην Καραϊβική, είτε προς τον Ατλαντικό), sierra (οροσειρά, τα εδάφη δηλαδή εκείνα που σκαρφαλώνουν στις πανύψηλες Άνδεις), selva (ζούγκλα, εδάφη που σκεπάζονται με τροπικά δάση).
Δ. Το υψόμετρο υπερνικά το γεωγραφικό πλάτος. Ενώ πολλές από τις εν λόγω χώρες βρίσκονται κοντά στον Ισημερινό, και θα έπρεπε θεωρητικά να έχουν κλίμα τροπικό, ωστόσο το υψόμετρό τους είναι τέτοιο που μεταβάλλει ριζικά το κλίμα και τα αντίστοιχα οικοσυστήματα.
Ε. Στην Αργεντινή, όπου οι Άνδεις καλύπτουν ένα σχετικά μικρό για την έκταση της χώρας μέρος, υπάρχει μια άλλη πολύ χαρακτηριστική γεωγραφική ενότητα: η Pampa. Πρόκειται για απέραντες εκτάσεις χαμηλής χλωρίδας που για αιώνες λειτούργησαν ως βοσκοτόπια και χαρακτηρίζουν την οικονομία της τεράστιας Αργεντινής.
ΣΤ. Στα εδάφη της Αργεντινής και της Χιλής, στο "νότιο κώνο" (cono sur), όπως ονομάζεται, Υπάρχει μια ακόμα ξεχωριστή και ακραία γεωγραφική ενότητα, η Παταγονία. Εδάφη βραχώδη, άγονα και σε μεγάλο μέρος τους παγωμένα και αφιλόξενα, από τα πιο αραιοκατοικημένα όλης της ηπείρου και σε πολύ μικρή απόσταση από την Ανταρκτική.
Με σιγουριά μπορούμε να πούμε ότι η Κεντρική και Νότια Αμερική αποτελεί μια γιγαντιαία έκταση (μόνο η Νότια Αμερική καλύπτει 17.84 εκατ. τ.χλμ), η οποία παρουσιάζει αντιθέσεις, αλλά και πολύ σημαντικά στοιχεία ομοιογένειας. Η ισπανική γλώσσα είναι, φυσικά, ένα από τα πιο θεμελιώδη ενωτικά στοιχεία της ηπείρου.